عمده
ترین سلاح در حوزه سامانه های پدافند هوایی زمین پایه، موشک های زمین به
هوا هستند که برای درگیری در فاصله های بیش از چند کیلومتر، جایگزین توپ
های ضدهوایی می شوند. هم اکنون یگانهای پدافندی ایران از انواع موشک های
پدافندی کوتاه برد برای دفاع از آسمان میهن اسلامی استفاده می کنند.
عمده ترین سلاح در حوزه سامانه های پدافند هوایی زمین پایه، موشک های زمین
به هوا می باشند. برای درگیری در فاصله های بیش از چند کیلومتر، موشک های
زمین به هوا به سرعت جایگزین توپ های ضدهوایی می شوند. همانطور که در قسمت
اول گزارش اشاره کردیم، موشک های سطح به هوا دارای یک کمینه برد هستند یعنی
در کمتر از آن برد توان تهاجم به هدف را ندارند که بیشتر به دلیل زمان
مورد نیاز برای رسیدن به سرعت کافی برای ایجاد نیروی آیرودینامکی روی سطوح
کنترلی بدنه است که در اینصورت موشک قابل هدایت و تغییر مسیر است.
این
سامانه های موشکی به طور کلی به دسته های کوتاه برد، میانبرد و دوربرد
تقسیم بندی می شوند. موشک های کوتاه برد به طور تقریبی برای بردهای کمتر از
15 کیلومتر و ارتفاع کمتر از 8000 متر در نظر گرفته می شوند.
همچنین
انواع اهداف و تهدیدات هوایی را نام بردیم و در اینجا اضافه می نماییم که
برخی از مهمات حمل شونده توسط هواپیما به ویژه موشک های هوا به سطح بزرگ
توسط سامانه دفاع هوایی قابل ردگیری و انهدام هستند اما بهتر است تا حد
امکان به جای تیر، تیرانداز منهدم شود زیرا تعداد تیرها خیلی بیشتر از
تعداد تیرانداز می باشد و تیرانداز می تواند بارها و بارها بازگردد.
اولویت
طراحان سامانه های دفاع هوایی موشکی برخورد دادن موشک به هدف است اما در
صورت عدم اصابت مستقیم موشک به هدف، جهت تأثیر بیشتر، سرجنگی موشک های زمین
به هوا باید در فاصله حدودی 5 تا 20 متری اهداف منفجر شوند. اندازه این
فاصله به مشخصات سرجنگی و آسیب پذیری اهداف وابسته می باشد. برای این منظور
در موشک ها حسگرهای تشخیص دهنده فاصله از هدف تعبیه می شود تا قبل از دور
شدن از هدف عمل انفجار سرجنگی صورت پذیرد. فیوز مجاورتی در موشک ها اینکار
را به عهده دارد و دارای انواع گوناگونی است.
موشک های دوش پرتاب
کوتاه بردترین و جمع و جور ترین سامانه دفاع
هوایی موشکی، موشک های دوش پرتاب هستند. این موشک ها قابل حمل توسط یک
نفر بوده و به همین دلیل آنها را می توان در همه جا یافت. چند نمونه از این
موشک ها در کشور وجود دارد که مهمترین آنها موشک های میثاق هستند.
موشک
سطح به هوای استینگر ساخت آمریکا و سام-7 ساخت شوروی اولین نمونه از این
موشک ها بودند که در زمان جنگ تحمیلی در اختیار رزمندگان اسلام بوده و به
کار گرفته شدند. استینگر آمریکایی به تعداد محدودی وارد کشور شده و علیه
بالگردهای خود آمریکایی ها در خلیج همیشه فارس با موفقیت به کار گرفته شد.
سام-7 نیز هم بوسیله عراق و هم بوسیه ایران مورد استفاده قرار گرفته و
موفقیت هایی نیز کسب کرد.
استینگر در ایران
پس از جنگ این رده از موشک ها بیشتر مورد توجه قرار
گرفته و برای ساخت آنها در کشور تلاش های بسیاری انجام شد و در نهایت
امروزه نمونه پرکاربرد این موشک ها با نام میثاق1و2 به طور گسترده ای در
حال خدمت در نیروهای مسلح کشورمان است. میثاق 2 بر اساس بهسازی نمونه قبلی
به قابلیت های عملیاتی بهتری دست یافته است.
شلیک موشک های دوش پرتاب در رزمایش
میثاق1 موشکی با طول یک و نیم متر، دارای کمینه
برد 500 متر و بیشینه برد 5000 متر، توان درگیری با اهداف در سقف پروازی
4000 متر و کمینه 30 متر است. سرعت این موشک بالغ بر 600 متر بر ثانیه
و جرم آن نزدیک به یازده کیلرگرم است که 1.42 کیلوگرم آن را سرجنگی تشکیل
داده و جرم موشک با پرتابگر که نفر باید آن را تحمل کند حدود 17 کیلوگرم
است.
با توجه به ویژگیهای پرتابگر، عمر انبارداری این موشک بالا
بوده، دستور العمل پرتاب ساده و نرخ شلیک بالایی داشته و در دمای منفی40 تا
مثبت60 درجه سانتیگراد قابل استفاده است. سامانه هدایت خودکار امکان شلیک
کن و فراموش کن را فراهم کرده و به کاربر اجازه می دهد سریعاً موضع پرتاب
را ترک کرده و از خطر آسیب دیدن از سوی دشمن کاسته شود.
تولید انبوه موشک های میثاق
حسگر این موشک از نوع فروسرخ پیشرفته بوده و به آن
توانایی حمله به هدف از تمام زوایا را می دهد بدین ترتیب این موشک توان
درگیری با اهداف نزدیک شونده را نیز دارد.
این موشک برای دفاع از
پیاده نظام و تأسیسات در صحنه نبرد سلاح مناسبی است و حمل آن روی موتور
سیکلت، خودروها نظامی، بالگردها، قایق های تندرو و زیردریایی ممکن است.
همچنین پرتابگر دوتایی آن بر روی خودروی وانت در کشور توسعه بافته است.
برخی کشورها نیز مجموعه های 6 تایی از این نوع موشکها را بر روی شناورهای
دریایی بکارگرفته اند که می تواند در ایران نیز مورد الگوبرداری قرار
بگیرد.
شبکه گسترده دیدبانهای مرزی در کشورمان علاوه بر
امکانات اپتیکی و سامانه های مخابراتی برای انتقال اطلاعات، به موشک های
دوش پرتاب نیز مسلح هستند تا در صورت لزوم اقدام به درگیری با اهداف
بنمایند.
راپییر
سابقه
حضور سامانه های کوتاه برد در ایران به پیش از انقلاب باز می گردد. سامانه
انگلیسی تایگرکت/سی کت و پس از آن راپییر اولین نمونه های بردکوتاه
خریداری شده بودند. تایگر کت مدل زمین پایه و سی کت مدل دریاپایه از یک
سامانه بودند که در سال 1966 وارد کشور شده و نمونه های دریایی بر روی چند
فروند از ناوهای نیروی دریایی نصب گردید. موشک های این سامانه حدود 1.5 متر
طول و 68 کیلوگرم جرم دارند و برد آنها از 500 متر تا 5000 متر و سرعت این
موشک ها کمتر از یک ماخ و حدود 980 کیلومتر بر ساعت است.
تصویری نادر از شلیک تایگرکت در اوائل جنگ تحمیلی
با تحمیل جنگ همه جانبه نظامی به دنبال پیروزی
انقلاب اسلامی، تمامی تجهیزات دفاعی کشور وارد نبرد شده و هرچقدر
تایگرکت/سی کت ناموفق ظاهر شدند، راپییر کارنامه رزمی قابل توجهی از خود
بجا گذاشت. عدم توانایی تایگر کت در دفع تهاجمات هوایی به ناوها باعث از
دست رفتن و آسیب دیدن چند ناو در طول جنگ شد. اما راپییر موفق شد حتی بمب
افکن-های توپولف22 عراقی را که برای بمباران تهران آمده بودند به زیر بکشد.
این عملکرد باعث شد تا پس از پایان جنگ تحمیلی تایگرکت/سی کت از نیروهای
مسلح کنار گذاشته شود اما راپییر همچنان در حال خدمت است.
پرتابگر موشک راپییر
رادار دی-ان-181 در رژه روز ارتش
متخصصات داخلی سعی در بازسازی و بهبود زیرسامانه¬های
این موشک داشته اند و موشک های بازسازی و بهسازی شده راپییر بارها مورد
آزمایش موفق قرار گرفته¬اند. سامانه دفاع هوایی راپییر شامل پرتابگر با
چهار موشک است که رادار مربوطه بر روی همین پرتابگر نصب شده است. این
سامانه با رادار DN181 ساخت ایتالیا نیز هماهنگ شده است تا توان درگیری با
اهداف در تمام شرایط آب و هوایی را داشته باشد. همچنین سامانه¬های اپتیکی
نیز علاوه بر رادار در این سامانه وجود داشته اند.
اخبار و تصاویری مبنی بر متحرک سازی سامانه راپییر
نیز در گذشته منتشر شد که هم اکنون از میزان فراگیری این تغییر اطلاعی در
دست نیست.
موشک 45 کیلوگرمی راپییر به سرعت 2.5 ماخ و برد
400 متر تا 6800 متر دست یافته و اهداف را سقف پرواز 3000 متر هدف قرار
می¬دهد. اجزای سامانه راپییر در اختیار ایران به صورت کششی یعنی به کمک یک
خودرو یدک کشیده می-شوند با این وجود راپییر توانایی خود را برای دفاع از
منطقه تحت پوشش اثبات کرده است.
اف-ام-80
سالهای
جنگ تحمیلی تجارب گرانبهایی برای نیروهای مسلح کشورمان به ارمغان آورد و
آشنایی با جدیدترین سلاح هایی که غرب و شرق در اختیار رژیم بعث عراق قرار
داده بودند یکی از این موارد است. کمی پس از شروع جنگ، بعثی ها با دریافت
دو نمونه سامانه پدافند هوایی کوتاه برد تمام متحرک از فرانسه کار عملیات
های نفوذ به عمق خاک دشمن را برای نیروی هوایی کشورمان سخت کردند. این دو
سامانه کروتال ساخت فرانسه و رولند ساخت مشترک آلمان و فرانسه بودند. سرعت
واکنش بالا و توانایی درگیری با اهدافی در ارتفاع پروازی کم و سرعت بالا از
ویژگی های این سامانه ها بود که دقیقاً به مقابله با تاکتیک های متهورانه
نهاجا می پرداخت. این سامانه ها از نوع خودکششی بوده و به راحتی اطراف
مواضع دشمن جابجا می شدند. اما در پی عملیات های موفقیت آمیز در جبهه های
جنوب نمونه هایی از این سامانه ها به غنیمت رزمندگان اسلام درآمد.
پس
از پایان جنگ و در راستای برطرف کردن نقاط ضعف و خلأ نبود برخی تجهیزات در
نیروهای مسلح، موشک کروتال بدست آمده از عراق مود مطالعه قرار گرفت و طبق
اعلام مجلات داخلی با نام «شهاب ثاقب» معرفی شد اما از کم و کیف شرایط
عملیاتی آن اطلاعاتی در دست نیست.
آنطور که اعلام شده موشک شهاب
ثاقب با تلاش متخصصان داخلی با رادار اسکای گارد هماهنگ شده و توانایی هدف
قرار دادن اهداف در ارتفاع پروازی بسیار پایین را دارد. همچنین توانایی
حمله مؤثر به اهداف نزدیک شونده و دقت بیشتر در هدایت موشک و جستجو و
ردگیری بهتر از دیگر مزایای این ترکیب است.
سامانه اف-ام-80
اما در رزمایش مدافعان آسمان ولایت3 در سال 1389
نمونه ساخته شده از موشک کروتال در چین با نام اف-ام-80 معرفی و آزمایش
عملیاتی شد. اینطور که فرماندهان محترم در مصاحبه ها اعلام کردند این
سامانه قبلاً وارد خدمت در نیروهای مسلح کشور شده بود که برای برخی بهسازی
ها از چرخه عملیاتی خارج شده و پس از به روزرسانی سامانه و افزودن تجهیزات
جدید به بخش های هدفیابی مجدداً و اینبار با قدرت بالاتر به چرخه عملیاتی
بازگشت.
از جمله تغییرات اعمال شده در این سامانه افزوده شدن
تجهیزات جدید هدفیابی و ردگیری الکترواپتیک و سامانه های لیزری مانند مسافت
یاب لیرزی است. به کمک سامانه های اپتیکی امکان درگیری با اهداف کوچک
بهبود یافته و بقاپذیری رزمی سامانه در شرایط جنگ های الکترونیک امروز
بسیار بهتر می شود. مسافت یابی لیزری نیز علاوه بر اینکه نشان دهنده وجود
قابلیت ردگیری دقیق توسط رادار و سامانه اپتیکی است، با محاسبه مسافت دقیق
هدف قابلیت های بهتری به سامانه می دهد از جمله امکان تصمیم گیری برای
بهترین زمان شلیک با توجه به مقدورات پروازی هدف و توانایی دینامیکی موشک
موجود در سامانه.
به نظر می رسد تفاوت اف-ام-80 و شهاب ثاقب در نوع
سامانه راداری باشد و موشک به کار رفته ویژگی های یکسانی داشته باشد. البته
امکان اضافه شدن رادار اسکای گارد به اف-ام-80 نیز دور از ذهن به نظر نمی
رسد. در اینصورت ترکیب توانمندی اسکای گارد در جستجو وردگیری ارتفاع پایین
اهداف کوچک توانایی سامانه را بر ضد موشک های کروز و هواگردهای کوچک ارتقاء
داده و تأثیرگذاری بر اهداف نزدیک شونده را نیز بهبود می دهد. این
توانمندی برای سامانه ای که جزء آخرین حلقه های دفاعی از یک نقطه به شمار
می رود بسیار مهم است.
اف-ام-80 ایران در رزمایش مدافعان آسمان ولایت3
موشک بکار رفته در این سامانه طولی برابر 2.9 متر،
جرم 84 کیلوگرم، توانایی تحمل 25g شتاب گرانش را داشته و به سرعت 740 متر
بر ثانیه و برد نهایی 12000 کیلومتر دست می یابد. برد مؤثر سامانه در برابر
هواپیماها حدود 9 کیلومتر و در برابر بالگردها حدود 11 کیلومتر است. این
موشک توان درگیری با اهدافی با سرعت تا 440 متر بر ثانیه را دارد. سرجنگی
موشک 14 کیلوگرم ماده منفجره شدید(HE) است که با برخورداری از فیوز مادون
قرمز در صورت عدم اصابت به هدف منفجر شده و به آن آسیب می¬رساند.
در
هر پرتابگر، علاوه بر چهار مقر پرتاب موشک، رادار و سامانه های
الکترواپتیکی نیز مستقر هستند. با کمک سامانه های جانبی در کنار رادار،
کارایی عملیاتی این موشک و پایداری سامانه در صحنه نبرد افزایش یافته است.
از نکات قابل توجه این سامانه احتمال اصابت موشک آن به هدف است که در صورت
شلیک یک موشک 80 درصد و در صورت شلیک دو موشک به یک هدف حدود 96 درصد است
بنابراین هدف شانس کمی برای فرار دارد.
تور-ام-1
گل
سر سبد سامانه های پدافند هوایی کشورمان از نقطه نظر کارایی عملیاتی و
توانایی درگیری با انوع اهداف، سامانه دفاع هوایی موشکی تور-ام-1 است. 29
مجموعه از این سامانه ها کمتر از 5 سال پیش وارد کشور شده اند وارد کشورشده
و در سطح یگان های عملیاتی مورد استفاده قرار دارند و از اینرو باید آن را
جدیدترین سامانه دفاع هوایی کوتاه برد کشور به شمار آوریم.
تور-ام-1
سامانه دفاع هوایی کوتاه برد، ارتفاع پایین و تمام متحرک است. این سامانه
برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیماهای بال ثابت و
بالگردهای سرنشین دار و بی سرنشین، موشک های کروز و حتی بمب ها و موشک های
رها شده از هواپیماها در تمام شرایط آب و هوایی ساخته شده است. بهره گیری
از رایانه کنترل آتش و سامانه های دیجیتال و استقرار موشک ها به صورت عمودی
و بهره گیری از سامانه پرتاب سرد باعث کاهش زمان واکنش سامانه شده است.
در
واقع در تور-ام-1 موشک ها به صورت عمودی پرتاب کرده و پس از فاصله گرفتن
از خودرو تا ارتفاع 15 تا 20 متر موتورهای راکتی کوچکی(تراستر) در نزدیکی
دماغه موشک فعال شده و موشک را در جهت هدف قرار می دهد و در همین لحظه
موتور اصلی سوخت جامد روشن می شود.
سامانه تور-ام1
طبق مطالب منتشر شده از سوی سازنده در هر مجموعه
از آن چند خودروی پرتابگر موشک، یک خودروی حامل موشک، یک خودروی تعمیر و
نگهداری و یک پست فرماندهی به عنوان هماهنگ کننده پرتابگرها وجود دارد. جزء
اصلی این سامانه یک خودروی زرهی است که سامانه های راداری و اپتیکی بر روی
آن و موشک ها و سامانه کنترل آتش در داخل آن قرار داده شده اند. برد کشف و
ردگیری رادار آن به ترتیب 25 و 20 کیلومتر است. رادار کشف از نوع پالس
داپلر با آنتن سهموی و ردگیری از نوع آرایه فازی است که توان شناسایی و
تفکیک همزمان 48 هدف، ردگیری مسیر 10 هدف و امکان درگیری همزمان با دو هدف
را برای خودروی مربوطه فراهم می آورد.
وجود سامانه راداری برای هر پرتابگر باعث کاهش احتمال
اشباع توسط جنگ الکترونیک دشمن و نیز از کار افتادن کل مجموعه درصورت هدف
قرار گرفتن رادار در قیاس با سامانه هایی که یک رادار به چند پرتابگر
اختصاص دارد می شود. ویژگی های راداری سامانه و نیز استفاده از سامانه های
غیر فعال اپتیکی نیز باعث پدید آمدن توانایی فوق العاده ای در تحمل شرایط
جنگ الکترونیک و پایداری بسیار بالای سامانه در محیط نبرد شده است.
این
سامانه در حال حرکت نیز امکان فعالیت داشته و در زمان کمتر از دو دقیقه به
آمادگی عملیاتی کامل رسیده و در کمتر از 6 ثانیه موشک خود را شلیک می
نماید. یکی از توانمندی های استثنایی این سامانه امکان درگیری با اهداف
زمینی است که در سامانه های پیشرفته ای چون بوک نیز وجود دارد.
موشک 3.5 متری این سامانه 167 کیلوگرم جرم دارد
که 14.8 کیلوگرم آن را سرجنگی تشکیل می دهد. بیشینه سرعت موشک 850 متر بر
ثانیه(حدود 2.8 برابر سرعت صوت) بوده و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت
700 متر بر ثانیه را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا
30برابر شتاب گرانش(g) را داشته اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز
مفید نبود، فیوز مجاورتی عمل کرده و با انفجار سرجنگی هدف را نابود خواهد
کرد.
احتمال اصابت موشک به هدف برای این سامانه 92 تا 95
درصد در مقابل هواپیماها، 80 تا 96 درصد در برابر بالگردها، 60 تا 90 درصد
برای موشک های کروز، 70 تا 90 درصد در رویارویی با بمب ها موشک های هدایت
شونده و 90 درصد در مقابله با هواگردهای بدون سرنشین است.
خودروی پرتابگر موشک در این سامانه حدود 34 تن وزن،
500 کیلومتر برد و 65 کیلومتر بر ساعت سرعت داشته و حفاظت کامل NBC(هسته
ای، میکروبی و شیمیایی) برای سه خدمه آن فراهم است.
کمینه برد موشک
حدود 100 متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز 10 متر است که باید گفت عملاً هر
هدفی که در حال پرواز پایدار باشد از تیررس تور در امان نخواهد بود.
بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه 6000 متر بوده است که
متخصصان نیروی هوافضای سپاه با تغییر در نرم افزار موشک و برطرف کردن عامل
محدود کننده بیشینه ارتفاع، توانایی درگیری با اهداف تا سقف پرواز 35000 پا
معادل 10500 متر را فراهم نموده اند که در نتیجه تور-ام1 های ایرانی پا به
ارتفاعات متوسط هم می توانند بگذارند.
علاوه بر سامانه های پیشرفته تر، مزایای سامانه
تور-ام1 نسبت به راپییر و اف-ام-80 شامل متحرک بودن سامانه و توان درگیری
با دو هدف است. دو سامانه پیشین برای حمل و نقل وابسته به یک خودروی دیگر
هستند و این امر باعث کاهش سرعت عمل سامانه ها در استقرار و انتقال از جایی
به جای دیگر می شود در حالیکه در نبردهای امروز قدرت تحرک سامانه برای
افزایش بقای خود آن و نیز پوشش بهتر و تطبیق با نیازهای تاکتیکی امری لازم
به نظر می رسد. توان ردگیری همزمان چندین هدف و درگیری با دو هدف متفاوت
نیز به نفوذناپذیری بیشتر این لایه پدافندی انجامیده و امکان انتخاب بهتر
بین تهدیدات خطرناک را فراهم می نماید.
دور از ذهن نیست که سامانه
تور با رادارهای هشدار دهنده موجود در کشور به خصوص انواع مربوط کشور
سازنده سامانه شامل رادارهای تاکیتکی کاستا و نبو که توانایی کشف اهداف
پنهانکار(رادار گریز) را دارند یکپارچه شده باشد. در اینصورت توانایی
تورهای ایرانی در به دام انداختن متجاوزان نادان بسیار بیشتر شده و دفاع
مؤثرتری را بوجود خواهد آورد.
در ادامه به معرفی سامانه های دفاع هوایی موشکی میانبرد و دوربرد خواهیم پرداخت.
